Recht op onteigening: waardevol instrument?

Als liberale fractie zit je bij het lezen van de concept-Omgevingsvisie regelmatig in een spagaat. Wij vinden het goed om zoveel mogelijk zaken qua ruimtelijk beleid te regelen op het bestuursniveau dat het dichtste bij de burgers zit, dus bij de gemeente. De nu voorliggende concept-Omgevingsvisie biedt dankzij het concept co-creatie de ruimte waarvan we destijds bij het provinciaal streekplan alleen maar konden dromen.

De positie van de provincie is in deze concept-Omgevingsvisie sterk veranderd: zij zit niet meer alleen aan het stuur en is alwetend, maar gemeenten krijgen zelf de ruimte om hun eigen ontwikkelingen te kiezen. De meeste gemeenten zijn ongetwijfeld verstandig genoeg om aan economische ontwikkeling een belangrijke positie toe te kennen.

Toch brengt het geven van deze ruimte vanuit de provincie aan de gemeenten ook risico's met zich mee. In sommige gevallen kan bijvoorbeeld willekeur optreden. Neem het voorbeeld van de intensieve veehouderijbedrijven. Wie garandeert dat zulke bedrijven met een gelijke uitgangspositie in gemeente X hetzelfde worden behandeld als in gemeente Y? Leiden extra eisen van gemeente X op het vlak van dierenwelzijn, volksgezondheid, milieu of landschappelijke inpassing ertoe dat de agrarisch ondernemer in die gemeente geen goed inkomen meer kan verdienen? Is een intensieve veehouderij nog wel ergens welkom, ofwel hoe voorkomen we NIMBY (Not In My BackYard) gedrag tussen gemeenten?

Vanuit de VVD zijn wij niet voor extra regels of sturing vanuit het provinciehuis. Maar aan de andere kant vind ik wel dat er een instrument nodig is dat ondernemers een zekere garantie biedt tegenover bestuurlijke wisselvalligheid. Het kan immers zijn dat bij het veranderen van een coalitie in een gemeenteraad er een forse wijziging van beleid optreedt. Stel dat men in eerste instantie kiest voor de focus dierwelzijn. En dat men 4 jaar later, bij een andere coalitie, een andere afweging maakt en dan volksgezondheid als hoofdthema kiest. De ondernemer moet in zo’n geval voortdurend zijn bedrijfsinvesteringen aan dit soort grillen aanpassen. Voor ondernemers is deze onzekerheid funest en het zal ertoe leiden dat zij verder niet of nauwelijks zullen investeren in hun bedrijf omdat een zwaar beroep wordt gedaan op de economische rentabiliteit.

Maar hoe kunnen we dan een ondernemer beschermen tegen dit soort overheidsgrillen? Alleen een creatieve oplossing volstaat hierbij in mijn ogen. Daarom pleit ik voor invoering van het recht op onteigening. Een ondernemer mag niet met handen en voeten gebonden zijn aan zijn bedrijf, maar moet het recht hebben om de onteigening van zijn eigen bedrijf in gang te zetten. Op het moment dat een gemeente of andere overheid volgens de ondernemer onredelijke eisen gaat stellen, waardoor de economische rentabiliteit klip en klaar teniet wordt gedaan, moet een ondernemer de pijp aan Maarten kunnen geven. De overheid heeft beleidsvrijheid, maar moet dan tevens de verantwoordelijkheid nemen om de ondernemer te compenseren indien dit beleid hem of haar onevenredig veel schade berokkent.

Voordeel bij onteigening is dat in eerste instantie in der minne moet worden geschikt. Vervolgens kan de gang naar de rechter worden gemaakt, die kijkt of de onteigening op juridisch correcte wijze verloopt. Het is belangrijk om te benadrukken dat er bij onteigening wordt gekeken naar de reële waarde van de onroerende zaken: een ondernemer verdient er ten principale dus niets aan. Echter, het wordt voor hem of haar wel mogelijk om elders, bijv. in een andere gemeente, een bedrijf te kopen zonder al te veel belemmeringen. Tevens zorgt het instrument ervoor dat gemeenten zorgvuldiger zullen omgaan met de belangen van ondernemers, omdat het ze anders geld kost. Het recht op onteigening zou dus een goede check & balance zijn om zwalkend beleid bij gemeenten en andere overheden te voorkomen. Echter, invoering van dit instrument zal waarschijnlijk niet op provinciaal, maar op nationaal niveau moeten worden geregeld. Ik pleit er dan ook voor bij onze VVD Tweede Kamerleden om dit instrument snel in de wet te verankeren.